Οι Λαγκαδινοί μάστορες ήταν ταξιδιώτες. Αλλά όχι σαν εμάς, τους σημερινούς. Γυρνώντας σε μπουλούκια από τόπο σε τόπο, όπως και οι Ηπειρώτες συνάδελφοί τους, «έκτισαν τον κόσμο» διαμορφώνοντας τη λαϊκή αρχιτεκτονική του καιρού τους. Ιχνηλατώντας τους δρόμους της μαστοριάς τους, τους γνωρίζουμε καλύτερα.
«Ο κτιστός κόσμος δόθηκε ευλογία από τον Θεό για να μας οδηγήσει στον άκτιστο δικό του κόσμο. Γι’ αυτό οφείλουμε να δώσουμε τιμή στους μαστόρους της πέτρας που με τα χέρια τους επαληθεύουν την ένωση αυτών των δύο κόσμων». Με αυτή τη φράση συνοδεύει το έργο του, που είναι αφιερωμένο στον Λαγκαδινό κτίστη και βρίσκεται σε περίοπτη θέση στα Λαγκάδια της Αρκαδίας, ο γλύπτης Δημήτρης Κούρος.
Εκεί, στο χωριό τους, η τέχνη των επιδέξιων αυτών μαστόρων εκφράστηκε σε όλο της το μεγαλείο.
Πέτρινα αρχοντόσπιτα, εκκλησίες, καλντερίμια, γεφύρια, νεροτριβές, βρύσες κατασκευάστηκαν από τα οργανωμένα μπουλούκια των Λαγκαδινών, που ταξίδευαν σε όλη την Πελοπόννησο και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, από τα μισά του 18ου αιώνα μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού. Ανθρώπων με εξ ενστίκτου καλαισθησία, εφευρετικό και πρακτικό πνεύμα, που, όπως έχει γραφεί και για τους Ηπειρώτες μάστορες, «έκτισαν τον κόσμο».
Συνομιλώντας με την πέτρα, εκφράζοντας την ιστορικότητα των τόπων, δημιουργούσαν με μόχθο έργα απόλυτα εναρμονισμένα στο περιβάλλον, σαν συνέχεια των τοπίων. Εξέφρασαν τη λαϊκή αρχιτεκτονική και την ψυχή των ανθρώπων της εποχής τους με τρόπο μοναδικό, χωρίς να διακατέχονται από κάποια επιθυμία για υστεροφημία – άλλωστε σπάνια υπέγραφαν τα έργα τους.
Η κληρονομιά τους και οι κατασκευαστικές καινοτομίες τους σήμερα, στην εποχή που κυριαρχούν τα μοντέρνα υλικά, προκαλούν θαυμασμό.
Ζητούμενο πλέον και επιδίωξη όσων ασχολούνται με την έρευνα, την αποτύπωση και τη διάσωση της κληρονομιάς των παλιών κτιστάδων είναι η εκπαίδευση νέων μαστόρων.
Τα οργανωμένα μπουλούκια των Λαγκαδινών μαστόρων
Η πατροπαράδοτη τέχνη, η «αγιαδουλειά» της μαστοριάς, έχει βαθιές ρίζες στην περίπτωση των Λαγκαδινών κτιστάδων. Οι κάτοικοι των Λαγκαδίων ήταν υλοτόμοι και άρχισαν να αναφέρονται σε επίσημα έγγραφα από το 1570 και μετά.
Οι αυξημένες ανάγκες για ξυλεία προκειμένου να χτιστούν τα μεγάλα κάστρα της Πελοποννήσου κατά τη διάρκεια της Β΄ Ενετοκρατίας (1685-1715) τους οδήγησαν εκεί, όπου έμαθαν από τους Ενετούς την τέχνη της οικοδόμησης. Το 1740 συμμετείχαν σε έργα που έγιναν επί οθωμανικής κυριαρχίας, όπως το κτίσιμο της μονής Αιμυαλών στην Αρκαδία και το Βουλευτικό του Ναυπλίου το οποίο στα τέλη του 18ου αιώνα ήταν γνωστό ως το τζαμί του Αγά Πασά.
Περί το 1870 ο αριθμός των κτιστάδων των Λαγκαδίων ανερχόταν στους 1.000. Ήταν η ανάγκη που τους έκανε να οργανωθούν σε μπουλούκια και να αρχίσουν τα ατέλειωτα ταξίδια τους. Με θλίψη και στενοχώρια, άφηναν αξημέρωτα τις οικογένειές τους και έφευγαν γυρεύοντας το «μεροδούλι».
Συχνά έλειπαν για μήνες, αλλά πάντα φρόντιζαν να είναι μαζί με τους δικούς τους στη γιορτή της Παναγίας και το Πάσχα.
Τα μπουλούκια απαρτίζονταν από τους μαστόρους, τους τριότες (βοηθούς των μαστόρων), τα μαστορόπουλα, τους πελεκάνους, που πελεκούσαν τους πετρόλιθους για τα πορτοπαράθυρα και τις γωνίες, και τους πετράδες. Χωρίς να υπολογίζουν τις καιρικές συνθήκες και τις δύσβατες περιοχές, εκείνοι πήγαιναν όπου υπήρχε δουλειά, με τα μουλάρια και τα γαϊδούρια τους φορτωμένα με τα απαραίτητα σύνεργα –μυστριά, ξινάρια, βαριές, κασμάδες, φτυάρια, ζύγια– και σακιά με τρόφιμα ή άλλα χρειαζούμενα.
Ταξίδευαν μέρες ολόκληρες από χωριό σε χωριό σε διάφορα μέρη, στη Σπάρτη, τη Μεσσηνία, στον Πύργο, την Πάτρα. Και έκτιζαν. Πάντα χωρίς μηχανικό. Τον χειμώνα έμεναν στα χάνια, αλλά όταν ο καιρός ήταν καλός ή δεν έβρισκαν κατάλυμα, κατασκήνωναν στην ύπαιθρο. Τη συμφωνία με αυτόν που τους ανέθετε τη δουλειά την έκλεινε ο πρωτομάστορας και το καπάρο ήταν απαραίτητο.
Η δουλειά κρατούσε από την ανατολή ως τη δύση του ήλιου. Ο πρωτομάστορας έδινε τις εντολές για το σχέδιο –πώς θα γίνουν στέρεα τα θεμέλια, πού θα μπουν οι πόρτες και τα παράθυρα– και επέβλεπε το έργο. Από τους μάστορες, οι καλύτεροι ήταν αυτοί που αναλάμβαναν το εξωτερικό μέρος της οικοδομής και οι λιγότερο έμπειροι το εσωτερικό. Τα μαστορόπουλα κουβαλούσαν την άμμο και τις πέτρες. Οι νταμαρτζήδες πήγαιναν με τους λοστούς στο βουνό και έβγαζαν πέτρες. Η δουλειά συχνά συνοδευόταν με τραγούδια του τόπου τους.
Είχαν, μάλιστα, καθιερώσει μια συνθηματική γλώσσα, τα κρεκονίστικα, για να συνεννοούνται μεταξύ τους χωρίς οι άλλοι να καταλαβαίνουν τι έλεγαν.
Μεροδούλι – μεροφάι
Η ζωή των μαστόρων ήταν δύσκολη. Τα πρόσωπά τους ισχνά, με τα σημάδια του ήλιου και του κόπου χαραγμένα επάνω τους. Η όψη τους ζωντάνευε και γλύκαινε μόνο όταν γυρνούσαν τραγουδώντας πίσω στο χωριό τους, τα Λαγκάδια. «Μας έλεγαν βλαχομαστόρους. Μας βάζανε να κοιμηθούμε στο λιοτριβειό ή στο μαντρί. Διψασμένοι, πεινασμένοι, κακονυχτισμένοι ήμασταν. Τα παιδιά κοιμούνταν με τα μουλάρια. Μας τάιζε το αφεντικό ό,τι είχε – φασολάδα, ελίτσες το πρωί, χυλό. Κάποιες φορές το φαγητό ήταν μέσα στη συμφωνία και πληρωνόμασταν εν μέρει σε είδος», αφηγείται ένας παλιός μάστορας στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ για τους Λαγκαδινούς κτιστάδες που προβλήθηκε στην ΕΡΤ το 1983.
Καθώς σπάνια υπέγραφαν τα έργα τους, λίγα ονόματα πρωτομαστόρων ή μαστόρων έχουν φθάσει ως τις ημέρες μας. Και αυτά κυρίως επειδή βρέθηκαν κάποιες επιγραφές, έγγραφα, μαρτυρίες και καταγραφές διηγήσεων που πέρασαν από τη μια γενιά στην άλλη.
Ένας από αυτούς, ο Αντώνης Κάτσαινος, έμεινε στην ιστορία γιατί κατασκεύασε το ονομαστό γεφύρι του Κούκου, στον Αλφειό, κοντά στο χωριό Βλαχορράπτη. Ήταν αυτός που τόλμησε να κάνει το έργο «την ώρα που κανένας από τους σπουδαγμένους μηχανικούς της εποχής δεν το αναλάμβανε λόγω επικινδυνότητας».
Ένας ακόμα σπουδαίος μάστορας ήταν ο Αντώνης Ρηγόπουλος, αριστοτέχνης λαϊκός τεχνίτης. Ανώνυμος Λαγκαδινός λόγιος γράφει το 1870 πως ήταν ο Ρηγόπουλος ο οποίος «αυτοσχεδίως οικοδόμησε τους μεγαλοπρεπείς εκείνης της εποχής ναούς και προπύργια και το μέγα ειδωλείον των Οθωμανών εις Ναύπλιον», εννοώντας το τότε τζαμί του Αγά Πασά, στην οδό Σταϊκοπούλου –το μετέπειτα Βουλευτικό που ήδη αναφέραμε–, το οποίο στέγασε την πρώτη Βουλή των Ελλήνων.
+
Το σωματείο «Άνθη της Πέτρας» ιχνηλατεί τους δρόμους της μαστοριάς
Τα έργα που μας άφησαν οι Λαγκαδινοί περπατώντας στους δρόμους της μαστοριάς είναι τόσο σημαντικά ώστε από το 2013 το μη κερδοσκοπικό σωματείο Άνθη της Πέτρας, που έχει εμπνευστεί το όνομά του από το ποίημα του Γιώργου Σεφέρη, έχει αφιερωθεί στην έρευνα, τη διάσωση και τη διατήρηση της τέχνης και του πολιτισμού, εκφραστές του οποίου υπήρξαν αυτοί οι ονομαστοί τεχνίτες.
«Το βασικό στοιχείο της προσπάθειάς μας είναι η συνεργασία της επιστημονικής κοινότητας –αρχιτεκτόνων, μελετητών της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και καθηγητών αρχιτεκτονικής από πολυτεχνικές σχολές της χώρας– με ενεργούς πολίτες και τις τοπικές κοινωνίες ώστε να ευαισθητοποιηθούν για την κληρονομιά τους. Ζητούμενο είναι η επιστημονική υποστήριξη σε κάθε έκφανση και δραστηριότητα», συνοψίζει ο κ. Γιάννης Τσιαούσης, πρόεδρος του σωματείου και καθηγητής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.
Ο ίδιος θα μας εξηγήσει τα αρχιτεκτονικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά που κάνουν τόσο σημαντικά τα έργα των Λαγκαδινών μαστόρων ώστε να θεωρείται ότι καθόρισαν, μαζί με άλλες οργανωμένες ομάδες όπως οι Ηπειρώτες, τη λαϊκή αρχιτεκτονική της νεότερης Ελλάδας: «Κατ’ αρχάς, οι Λαγκαδινοί έφτιαχναν κτίρια στέρεα σε περιοχές ιδιαίτερα σεισμογενείς. Καινοτόμησαν εφαρμόζοντας στα λαϊκά σπίτια το ανωγοκάτωγο ή μακρυνάρι, που έγινε πρότυπο της λαϊκής κατοικίας τον 19ο αι και στο πρώτο μισό του 20ού σε όλη την Πελοπόννησο. Πολύ σημαντική ήταν επίσης η συμβολή τους στη ναοδομία, με χαρακτηριστικό το λαγκαδινού τύπου κωδωνοστάσιο που είναι πυραμοειδές με ενετικές επιδράσεις, ενσωματωμένο στην οικοδομή. Συνήθης διάκοσμος, σχεδόν σήμα-κατατεθέν των Λαγκαδινών μαστόρων, υπήρξαν οι κεραμοπλαστικοί σταυροί στις λιθοδομές που ήταν, πιθανόν, αποτροπαϊκά σύμβολα. Οι Λαγκαδινοί υπήρξαν επίσης και σημαντικοί γεφυροποιοί».
Ανάμεσα στις άλλες δράσεις, το σωματείο διοργανώνει κάθε χρόνο, το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου, στα Λαγκάδια τις Γιορτές της Πέτρας. Περιλαμβάνουν σεμινάρια, ξεναγήσεις, καλλιτεχνικές δράσεις και εργαστήρια για την εκπαίδευση νέων μαστόρων, αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών στην πατροπαράδοτη λαγκαδινή τέχνη της πέτρας. Από το 2017 με πρωτοβουλία του σωματείου η Λαγκαδινή τέχνη της πέτρας έχει ενταχθεί στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
